โยปิ อิธ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ จรนฺโตปิ อญฺญตรํ เทวนิกายํ ปณิธาย พฺรหฺมจริยํ จรติ, โสปิ ธมฺเมน วาณิชฺชํ กโรติ นาม, เอวํ ธมฺเมน วาณิชฺชํ น จเร, น กเรยฺยาติ อตฺโถฯ

ทุติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปจฺจเวกฺขณสุตฺตวณฺณนา

[53] ตติเย อตฺตโน อเนเก ปาปเก อกุสเล ธมฺเม ปหีเนติ โลภโทสโมหวิปรีตมนสิการอหิริกาโนตฺตปฺปโกธูปนาหมกฺขปลาสอิสฺสามจฺฉริยมายา- สาเฐยฺยถมฺภสารมฺภมานาติมานมทปมาทตณฺหาอวิชฺชาติวิธากุสลมูลทุจฺจริตสํกิเลสวิสม- สญฺญาวิตกฺกปปญฺจจตุพฺพิธวิปลฺลาสอาสวโอฆโยคคนฺถาคติคมนตณฺหุปาทานปญฺจวิธ- เจโตขิลปญฺจเจโตวินิพนฺธนีวรณาภินนฺทนฉวิวาท- มูลตณฺหากายสตฺตานุสยอฏฺฐมิจฺฉตฺตนว- ตณฺหามูลกทสากุสลกมฺมปถทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตอฏฺฐสตตณฺหาวิจริตาทิปฺปเภเท อตฺตโน สนฺตาเน อนาทิกาลปวตฺเต ทิยฑฺฒสหสฺสกิเลเส ตํสหคเต จาปิ อเนเก ปาปเก ลามเก อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐน อกุสเล ธมฺเม อนวเสสํ สห วาสนาย โพธิมูเลเยว ปหีเน อริยมคฺเคน สมุจฺฉินฺเน ปจฺจเวกฺขมาโน ‘‘อยมฺปิ เม กิเลโส ปหีโน, อยมฺปิ เม กิเลโส ปหีโน’’ติ อนุปทปจฺจเวกฺขณาย ปจฺจเวกฺขมาโน ภควา นิสินฺโน โหติฯ

อเนเก จ กุสเล ธมฺเมติ สีลสมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนํ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, จตฺตาโร อริยมคฺคา, จตฺตาริ ผลานิ, จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา, จตุโยนิปริจฺเฉทกญาณํ, จตฺตาโร อริยวํสา, จตฺตาริ เวสารชฺชญาณานิ, ปญฺจ ปธานิยงฺคานิ, ปญฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธิ, ปญฺจญาณิโก สมฺมาสมาธิ, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, ปญฺจ นิสฺสารณียา ธาตุโย, ปญฺจ วิมุตฺตายตนญาณานิ, ปญฺจ วิมุตฺติปริปาจนียา สญฺญา, ฉ อนุสฺสติฏฺฐานานิ, ฉ คารวา, ฉ นิสฺสารณียา ธาตุโย, ฉ สตตวิหารา, ฉ อนุตฺตริยานิ, ฉ นิพฺเพธภาคิยา ปญฺญา, ฉ อภิญฺญา, ฉ อสาธารณญาณานิ, สตฺต อปริหานิยา ธมฺมา, สตฺต อริยธนานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, สตฺต สปฺปุริสธมฺมา, สตฺต นิชฺชรวตฺถูนิ, สตฺต สญฺญา, สตฺต ทกฺขิเณยฺยปุคฺคลเทสนา, สตฺต ขีณาสวพลเทสนา, อฏฺฐ ปญฺญาปฏิลาภเหตุเทสนา, อฏฺฐ สมฺมตฺตานิ, อฏฺฐ โลกธมฺมาติกฺกมา, อฏฺฐ อารมฺภวตฺถูนิ, อฏฺฐ อกฺขณเทสนา, อฏฺฐ มหาปุริสวิตกฺกา, อฏฺฐ อภิภายตนเทสนา, อฏฺฐ วิโมกฺขา, นว โยนิโสมนสิการมูลกา ธมฺมา, นว ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคานิ, นว สตฺตาวาสเทสนา, นว อาฆาตปฺปฏิวินยา, นว สญฺญา, นว นานตฺตานิ, นว อนุปุพฺพวิหารา, ทส นาถกรณา ธมฺมา, ทส กสิณายตนานิ, ทส กุสลกมฺมปถา, ทส สมฺมตฺตานิ, ทส อริยวาสา, ทส อเสกฺขา ธมฺมา, ทส ตถาคตพลานิ, เอกาทส เมตฺตานิสํสา, ทฺวาทส ธมฺมจกฺกาการา, เตรส ธุตงฺคคุณา, จุทฺทส พุทฺธญาณานิ, ปนฺนรส วิมุตฺติปริปาจนียา ธมฺมา, โสฬสวิธา อานาปานสฺสติ, โสฬส อปรนฺตปนียา ธมฺมา, อฏฺฐารส มหาวิปสฺสนา, อฏฺฐารส พุทฺธธมฺมา, เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขณญาณานิ, จตุจตฺตาลีส ญาณวตฺถูนิ, ปญฺญาส อุทยพฺพยญาณานิ, ปโรปญฺญาส กุสลา ธมฺมา, สตฺตสตฺตติ ญาณวตฺถูนิ, จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติสญฺจาริมหาวชิรญาณํ, อนนฺตนยสมนฺตปฏฺฐานปวิจยปจฺจเวกฺขณเทสนาญาณานิ, ตถา อนนฺตาสุ โลกธาตูสุ อนนฺตานํ สตฺตานํ อาสยาทิวิภาวนญาณานิ จาติ เอวมาทิเก อเนเก อตฺตโน กุสเล อนวชฺชธมฺเม อนนฺตกาลํ ปารมิปริภาวนาย มคฺคภาวนาย จ ปาริปูริํ วุทฺธิํ คเต ‘‘อิเมปิ อนวชฺชธมฺมา มยิ สํวิชฺชนฺติ, อิเมปิ อนวชฺชธมฺมา มยิ สํวิชฺชนฺตี’’ติ รุจิวเสน มนสิการาภิมุเข พุทฺธคุเณ วคฺควคฺเค ปุญฺชปุญฺเช กตฺวา ปจฺจเวกฺขมาโน นิสินฺโน โหติฯ เต จ โข สปเทสโต เอว, น นิปฺปเทสโตฯ สพฺเพ พุทฺธคุเณ ภควตาปิ อนุปทํ อนวเสสโต มนสิ กาตุํ น สกฺกา อนนฺตาปริเมยฺยภาวโตฯ

วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘พุทฺโธปิ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ,

กปฺปมฺปิ เจ อญฺญมภาสมาโน;

ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร,

วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสา’’ติฯ

อปรมฺปิ วุตฺตํ –

‘‘อสงฺเขฺยยฺยานิ นามานิ, สคุเณน มเหสิโน;

คุเณน นามมุทฺเธยฺยํ, อปิ นาม สหสฺสโต’’ติฯ

ตทา หิ ภควา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฺปฏิกฺกนฺโต วิหารํ ปวิสิตฺวา คนฺธกุฏิปฺปมุเข ฐตฺวา ภิกฺขูสุ วตฺตํ ทสฺเสตฺวา คเตสุ มหาคนฺธกุฏิํ ปวิสิตฺวา ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสินฺโน อตฺตโน อตีตชาติวิสยํ ญาณํ เปเสสิฯ อถสฺส ตานิ นิรนฺตรํ โปงฺขานุโปงฺขํ อนนฺตาปริมาณปฺปเภทา อุปฏฺฐหิํสุฯ โส ‘‘เอวํ มหนฺตสฺส นาม ทุกฺขกฺขนฺธสฺส มูลภูตา อิเม กิเลสา’’ติ กิเลสวิสยํ ญาณาจารํ เปเสตฺวา เต ปหานมุเขน อนุปทํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ‘‘อิเม วต กิเลสา อนวเสสโต มยฺหํ สุฏฺฐุ ปหีนา’’ติ ปุน เตสํ ปหานกรํ สาการํ สปริวารํ สอุทฺเทสํ อริยมคฺคํ ปจฺจเวกฺขนฺโต อนนฺตาปริมาณเภเท อตฺตโน สีลาทิอนวชฺชธมฺเม มนสากาสิฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘เตน โข ปน สมเยน ภควา อตฺตโน อเนเก ปาปเก อกุสเล ธมฺเม ปหีเน ปจฺจเวกฺขมาโน นิสินฺโน โหติ, อเนเก จ กุสเล ธมฺเม ภาวนาปาริปูริํ คเต’’ติฯ

เอวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุปฺปนฺนปีติโสมนสฺสุทฺเทสภูตํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ อหุ ปุพฺเพติ อรหตฺตมคฺคญาณุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ สพฺโพปิ จายํ ราคาทิโก กิเลสคโณ มยฺหํ สนฺตาเน อหุ อาสิ, น อิมสฺมิํ กิเลสคเณ โกจิปิ กิเลโส นาโหสิฯ ตทา นาหูติ ตทา ตสฺมิํ กาเล อริยมคฺคกฺขเณ โส กิเลสคโณ น อหุ น อาสิ, ตตฺถ อณุมตฺโตปิ กิเลโส อคฺคมคฺคกฺขเณ อปฺปหีโน นาม นตฺถิฯ ‘‘ตโต นาหู’’ติปิ ปฐนฺติ, ตโต อรหตฺตมคฺคกฺขณโต ปรํ นาสีติ อตฺโถฯ นาหุ ปุพฺเพติ โย จายํ มม อปริมาโณ อนวชฺชธมฺโม เอตรหิ ภาวนาปาริปูริํ คโต อุปลพฺภติ, โสปิ อริยมคฺคกฺขณโต ปุพฺเพ น อหุ น อาสิฯ ตทา อหูติ ยทา ปน เม อคฺคมคฺคญาณํ อุปฺปนฺนํ, ตทา สพฺโพปิ เม อนวชฺชธมฺโม อาสิฯ อคฺคมคฺคาธิคเมน หิ สทฺธิํ สพฺเพปิ สพฺพญฺญุคุณา พุทฺธานํ หตฺถคตา เอว โหนฺติฯ

น จาหุ น จ ภวิสฺสติ, น เจตรหิ วิชฺชตีติ โย ปน โส อนวชฺชธมฺโม อริยมคฺโค มยฺหํ โพธิมณฺเฑ อุปฺปนฺโน, เยน สพฺโพ กิเลสคโณ อนวเสสํ ปหีโน, โส ยถา มยฺหํ มคฺคกฺขณโต ปุพฺเพ น จาหุ น จ อโหสิ, เอวํ อตฺตนา ปหาตพฺพกิเลสาภาวโต เต กิเลสา วิย อยมฺปิ น จ ภวิสฺสติ อนาคเต น อุปฺปชฺชิสฺสติ, เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺนกาเลปิ น วิชฺชติ น อุปลพฺภติ อตฺตนา กตฺตพฺพกิจฺจาภาวโตฯ น หิ อริยมคฺโค อเนกวารํ ปวตฺตติฯ เตเนวาห – ‘‘น ปารํ ทิคุณํ ยนฺตี’’ติฯ

อิติ ภควา อริยมคฺเคน อตฺตโน สนฺตาเน อนวเสสํ ปหีเน อกุสเล ธมฺเม ภาวนาปาริปูริํ คเต อปริมาเณ อนวชฺชธมฺเม จ ปจฺจเวกฺขมาโน อตฺตุปนายิกปีติเวควิสฺสฏฺฐํ อุทานํ อุทาเนสิฯ ปุริมาย กถาย ปุริมเวสารชฺชทฺวยเมว กถิตํ, ปจฺฉิมทฺวยํ สมฺมาสมฺโพธิยา ปกาสิตตฺตา ปกาสิตเมว โหตีติฯ

ตติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ปฐมนานาติตฺถิยสุตฺตวณฺณนา

[54] จตุตฺเถ นานาติตฺถิยสมณพฺราหฺมณปริพฺพาชกาติ เอตฺถ ตรนฺติ เอเตน สํสาโรฆนฺติ ติตฺถํ, นิพฺพานมคฺโคฯ อิธ ปน วิปรีตวิปลฺลาสวเสน ทิฏฺฐิคติเกหิ ตถา คหิตทิฏฺฐิทสฺสนํ ‘‘ติตฺถ’’นฺติ อธิปฺเปตํฯ ตสฺมิํ สสฺสตาทินานากาเร ติตฺเถ นิยุตฺตาติ นานาติตฺถิยา, นคฺคนิคณฺฐาทิสมณา เจว กฐกลาปาทิพฺราหฺมณา จ โปกฺขรสาตาทิปริพฺพาชกา จ สมณพฺราหฺมณปริพฺพาชกาฯ นานาติตฺถิยา จ เต สมณพฺราหฺมณปริพฺพาชกา จาติ นานาติตฺถิยสมณพฺราหฺมณปริพฺพาชกาฯ

‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติอาทินา ปสฺสนฺติ เอตาย, สยํ วา ปสฺสติ, ตถา ทสฺสนมตฺตเมว วาติ ทิฏฺฐิ, มิจฺฉาภินิเวสสฺเสตํ อธิวจนํฯ สสฺสตาทิวเสน นานา อเนกวิธา ทิฏฺฐิโย เอเตสนฺติ นานาทิฏฺฐิกาฯ